Қон босимини ўлчаш учун:

-Одам ўзини хотиржам тутиши керак. Яқинда қилинган машқлар, аччиқланиш ёки хавотирланиш қон босимининг ортишига ва нотўғри маълумот олинишига олиб келади. Одамнинг хавотирланмаслиги ва қўрқмаслиги учун нима қилмоқчи эканлигингизни унга тушунтиринг.
-Одам қўлининг юқори қисмига асбобнинг енгини ўрнатинг.
-Резинали балончанинг бурагичини беркитинг.
-Босимни симоб устунининг 200 миллиметридан ортадиган қилиб кўтаринг.
-Фонендоскопни тирсакнинг ички тарафига қўйинг.
-Ҳавони аста-секин қўйиб юбориб, қон томирининг уришини диққат билан эшитинг. Асбобнинг кўрсаткичи (ёки симоб даражаси) аста туша бошлаганда юқоридаги ва пастдаги ўлчамларга эътибор беринг.

1.Томирнинг уриши аста эшитила бошлаган пайти юкоридаги ўлчам ҳисобланади. Бу асбоб ичидаги босим артериянинг юқори босими даражасига (систолик ёки юқори босимга) тенглашганда юз беради. Ҳар сафар юрак қисқариб, қонни артерияларга куч билан ҳайдаб чиқарганида ана шундай босим юзага келади. Нормал одамнинг юқори босими 110 дан 120 мм гача бўлади.
2.Томир урушини эшитган ҳолда, ҳавони чиқаришни давом эттиринг. Қуйи ўлчам қон томири уриши пасайиб ёки йўқолиб кетган жой ҳисобланади. Бу асбобдаги босим артериянинг паст босимига (диастолик ёки пастки босимга) тенг келганидан юз беради. Ушбу босим юрак уришлар орасида дам олаётган пайтдаги босимга тўғри келади. У одатда 60 дан 80 мм.гача бўлади.
Бирор одамнинг қон босимини ўлчаганда доим иккала юқори ва паст босимларни ҳам ёзиб қўйинг.
Тиббиёт ходимлари одамларга систолик ва диастолик, деган узун ва тушунарсиз сўзларни «юқори» ва «пастки» босимлар, деб тушунтиргани маъқулроқдир.
Агар қон босими 140/85 бўлса, хавотирланишга ўрин йўқдир. Агар 135/100 бўлса, бу жиддий юқори қон босимдир. Касал семиз бўлса, озиши ёки даволаниши керак.
Агар пастки босим 100 дан ошиб кетса, қон босимини тушириш керак (парҳез ёки дори).
Катталар учун нормал қон босими 120/80 атрофидадир, лекин 85/50 дан 140/90 гача бўлган босим ҳам нормал деб юритилиши мумкин.
Агар одамнинг қон босими паст юрадиган бўлса, бунинг хавотирланадиган жойи йўқдир. Қон босими нормалдан паст, яъни 85/50 дан 110/70 гача бўлса, бу одам узоқ яшаши ва юрак муаммоси ёки инсультдан азоб чекмаслигининг белгисидир.
Қон босимининг бирдан пастлаб кетиши ҳам хавфли белгидир. Айниқса, агар у 60/40 дан ҳам пастлаб кетса. Тиббиёт ходими қон йўқотаётган ёки шок хавфи бор одамлардаги қон босимининг бирдан пастлаб кетиши ҳолларини кузатиши керак.

КЎЗЛАР

Кўзлар оқининг рангига эътибор беринг. У нормал, қизил ёки сариқми? Шунингдек, бемор одамнинг кўриш қобилиятидаги ҳар қандай ўзгаришни кузатиб юринг.
Касал кўзлари билан тепага ва пастга, бир томондан иккинчи томонга аста-секин қарасин. Кўзнинг титроғи ёки нотекис ҳаракати мия шикастининг белгисидир.
Қорачиқ (кўз ўртасидаги қора доғ) катталигига ҳам эътибор беринг. Агар улар жуда катта бўлса, бу шок ҳолатидан дарак беради. Агар улар жуда катта ёки жуда кичик бўлса, бу заҳарланиш ёки маълум дорилар таъсиридан бўлиши мумкин.
Иккала кўзга ҳам қаранг ва улар орасидаги ҳар қандай фарқни билишга ҳаракат қилинг, айниқса, қорачиқлар катталигидаги фарққа эътибор беринг.
Кўз қорачиқлари орасидаги катта фарқ тиббий томондан фавқулодда ҳолатни билдиради:
-Агар кўз қорачиғи жуда катта бўлиб, касал қайт қиладиган даражада қаттиқ оғриса, бу глаукома бўлиши мумкин.
-Агар кўз қорачиғи кичикроқ бўлиб, қаттиқ оғриса, ирит касаллиги бўлиши мумкин.
-Ҳушсиз ёки боши жароҳатланган одамнинг икки кўзи қорачиқлари орасидаги фарқ мия шикастининг белгисидир. Шунингдек, мияга қон қуйилган (инсульт) бўлиши ҳам мумкин.

Ҳушсиз ёки боши жароҳатланган одамнинг қорачиқларига эътибор беринг.

ҚУЛОҚ ВА ТОМОҚ

ҚУЛОҚЛАР: Доим қулоқдаги оғриқ ва инфекция белгиларини текширинг, айниқса, агар бола иситмалаётган ёки шамоллаган бўлса. Кўп йиғлаб, қулоғини тортаётган болада кўпинча қулоқ инфекцияси бўлади.
Қулоқни аста секин тортиб кўринг. Агар бу оғриқнинг зўрайишига олиб келса, инфекция қулоқ найида бўлиши мумкин (эшитув каналида). Шунингдек, қулоқ ичидаги қизаришларга ва йирингларга эътибор беринг. Бунда кичик фонарча ёрдам беради. Лекин чўп, сим ёки бошқа қаттиқ нарсаларни ҳеч қачон қулоқ ичига тиқманг.
Касал яхши эшитаётганини ёки унинг бир қулоғи бошқасига нисбатан оғирроқ эканлигини текширинг. Эшитиш қобилиятини аниқлаш учун бош ва бошқа бармоқларингизни касал қулоқлари олдида ишқаланг.
ТОМОҚ ВА ОҒИЗ: Томоқ ва оғизни кичик фонарча ёки қуёш нурига тутиб текширинг. Бунинг учун қошиқнинг ушлайдиган жойи билан тилни пастга босинг ёки касал «а-а-а-а» десин. Томо\ қизарганига ёки томоқ безлари шишган ва уларда йирингли доғлар бор ёки йўқлигига эътибор беринг. Шунингдек, оғиздаги яралар, яллиғланган милклар, оғриғли тил, чириган ёки абцессли тишлар ва бошқа касалликларга аҳамият беринг.

ЖУДА ОҒИР КАСАЛНИ ПАРВАРИШ ҚИЛИШ

1. Суюқликлар

Оғир касалнинг кўп суюқлик ичиши муҳимдир. Агар у кўп ича олмаса, унга тез-тез кичик ҳўпламларда суюқлик бериб туринг. Агар у зўрға ютина олса, унга ҳар 5—10 минутда оғзига томчилаб суюқлиб томизиб туринг.
Бемор ичаётган суюқликларни ўлчаб боринг. Катта одам кунига 2 литр ёки кўпроқ суюқлик ичиб, камида бир пиёла (180 мл) дан 3-4 маҳал сийиши керак. Агар касал етарли даражада ичиб, сиймаса ёки сувсизланиш белгилари намоён бўлса, уни кўпроқ суюқлик ичишга унданг. У витаминга бой шарбатлардан ичиши керак. Агар бемор буларни ичмаса, «Сувни тикловчи ичимлик»дан беринг. Агар бемор бундан ҳам етарли ича олмаса ва сувсизланиш белгилари намоён бўла бошласа, тиббиёт ходими унга томирдан юбориладиган эритмадан қуйиши мумкин. Агар одам кичик ҳўпламаларда сув ича олса, томирга суюқлик қуйилмагани маъқул.

2. Овқат

Бемор қуюқ овқатларни истеъмол қила олмаса, унга шўрва, сут, шарбат ва бошқа суюқ овқатлардан ичиринг. Дон, сули ёки гуручдан тайёрланган бўтқа ҳам яхши, лекин улар «тана ўстирувчи» овқатлар билан биргаликда берилиши керак. Шўрваларга тухум, ловия ёки яхши қиймаланган гўшт, балиқ ёки товуқ гўшти солиниши мумкин. Агар бемор бирданига кўп ея олмаса, тез-тез оз-оздан овқат еб туриши керак.

3. Тозалик

Оғир ётган касал учун шахсий тозаликка эътибор бериш муҳимдир. У ҳар куни илиқ сувда чўмилтирилиши керак.
Чойшабларини тез-тез, ҳар куни алмаштириб туринг. Агар улар кир бўлса, тезроқ алмаштириш керак. Инфекцион касаллик билан оғриган беморнинг кир ёки қон тегиб қолган чойшаблари, уст-бошлари ва сочиқлари эҳтиёткорлик билан йиғиштирилиши керак. Улардаги вирус ёки микробларни ўлдириш учун уларни совунли сувга ёки бироз хлорли оҳак қўшилган иссиқ сувга солиб ювинг.

4. Беморнинг ҳолатини ўзгартириш

Жойидан силжий олмайдиган беморлар кунига бир неча маҳал ётиш ҳолатларини ўзгартиришларига ёрдам беришингиз керак. Бу эса ётоқ яраларнинг олдини олишга ёрдам беради.
Узоқ вақтдан бери касал ётган боланинг онаси уни тез-тез кўтариб туриши керак.
Ўолатнинг тез-тез ўзгартирилиши узоқ вақт ўрнида ётишга мажбур одамлар учун катта хавф бўлган зотилжам (пневмония)дан ҳам сақлайди. Агар бемор иситмаси кўтарилиб, йўталаётган ва ҳансираб тез-тез нафас олаётган бўлса, унда ўпка шамоллаши (пневмония) бошланган бўлиши мумкин.

5. Бемордаги ўзгаришларни кузатиб бориш

Сиз беморнинг аҳволидаги ҳар қандай ўзгаришларга катта эътибор беришингиз керак. Бу ўзгаришлар беморнинг аҳволи яхшиланаётгани ёки ёмонлашаётганини сизга билдириб туради. Унинг «ҳаёт белгилари» жадвалини тутинг. Қуйидаги ўзгаришларни кунига 4 маҳал ёзиб боринг:

Тана ҳарорати....................................................... Минутдаги ................................................Нафас олиши
(неча даража)..................................................... пульслар сони. .........................................(минутига неча марта).

Шунингдек, у кунига қанча суюқлик ичгани ва ичаги билан қовуғи неча марта бўшаганини ҳам ёзиб юринг. Ушбу маълумотларни тиббиёт ходими учун сақланг.
Беморнинг касали жиддийлашиб ёки оғирлашиб бораётганини билдирувчи белгиларни кузатинг. «Хавфли касалликлар белгилари» жадвали кейинги бетда берилган. Агар беморда ушбу белгилардан бирортаси бўлса, тезда тиббий ёрдамга мурожаат қилинг.

СУВ БИЛАН ДАВОЛАШ

Биз кўпчилигимиз дориларсиз яшашимиз мумкин. Лекин ҳеч ким сувсиз яшай олмайди. Одам организмининг ярмидан кўпи — тахминан 57 фоизи сувдан иборат. Агар қишлоқларда яшовчи одамлар ичимлик сувидан тўғри фойдалансалар, кўп касалликларни, айниқса, болаларни турли ичак касалликларидан нобуд бўлишининг олдини олиш мумкин. Масалан, сувнинг тўғри ишлатилиши ич кетишининг олдини олишга ва даволашга асос бўлади. Кўп жойларда ич кетиш болаларда кўп учрайдиган ва ўлимга олиб келадиган касаллик ҳисобланади. Ифлос (тоза бўлмаган) сув касаллик сабабларидан биридир. Ич кетиш ва бошқа касалликларнинг олдини олиш учун ичаётган сувингизнинг тозалигига эътибор беришингиз керак. Қудуқ ва булоқларни тоза тутинг ва ҳайвонлар ифлослашидан сақланг. Улар атрофига девор ёки тўсиқ қуринг. Қудуқларнинг атрофини қуруқ тутинг ва булоқлар суви оқадиган қилиб ариқ қазинг. Ёмғир ёки оқава сувлар оқиб тушмаслиги учун уларнинг атрофини цементланг ёки тош теринг. Суви ифлосланган бўлиши мумкин жойларда ич кетишнинг олдини олиш учун ичиладиган ёки овқат учун ишлатиладиган сувни қайнатинг ёки фильтрланг. Бу, айниқса, чақалоқлар учун муҳимдир. Болаларга тутиладиган (эмизиладиган) шиша ва идиш-товоқлар ҳам қайнатилиши керак. Агар болалар шишасини ҳар доим ҳам қайнатишнинг иложи бўлмаса, пиёла ва қошиқ ишлатиш хавфсизроқдир. Јўлни ҳожатдан сўнг, овқат тайёрлаш ва ейишдан олдин совунлаб ювиш ҳам муҳим. Ич кетишга учраган болаларнинг нобуд бўлиш сабаблари кўпинча боланинг бирдан сувсизланиши ёки организмнинг кўп сув йўқотишиги боғлиқ бўлади. Ичи кетаётган болага кўп миқдорда сув бериш орқали сувсизланишнинг олдини олиш ёки унга даво қилиш мумкин. Ичи кетаётган болага кўп сув бериш ҳар қандай доридан фойдалироқдир. Одатда етарли даражада сув берилаётган бўлса, ич кетишни даволаш учун бошқа дориларнинг кераги йўқ. Кейинги икки саҳифада келтирилган ҳолларда сувнинг тўғри истеъмол қилиниши кўпинча дори беришга нисбатан муҳимроқ эканлиги кўрсатилган.

ДОРИЛАРСИЗ ДАВОЛАШ

Кўп касалликларни дориларсиз ҳам даволаш мумкин. Одам организмининг ўзи касалликларга қаршилик кўрсата олади ва курашади. Организмнинг ана шу хусусияти соғлиғимиз учун дорилардан кўра муҳимроқдир.
Одамларнинг кўп касалликлари, ҳатто шамоллаш ва грипплар ҳам аксари ўз-ўзидан дориларсиз тузалиб кетади.
Организмнинг касалликларга қарши кураша олишига ёрдам бериш учун кўпинча қуйидагилар кифоя қилади:

Тозаликка риоя қилинг
Кўп дам олинг.
Яхши овқатланинг ва кўп суюқлик ичинг.

Ўатто дори керак бўлган касалликларда ҳам организм касалликни енгиши мумкин. Дорилар фақат ёрдам беради, холос. Тозалик, дам олиш, тўйимли овқат еб, кўп суюқлик ичиш зарурдир.
Соғлиқни сақлаш кўп жиҳатдан дориларга боғланмаган ва уларга қарам бўлмаслиги ҳам керак. Агар сиз қандай даволашни ўрганиб олсангиз, ўзингиз яшайдиган жойларда замонавий дори-дармонлар бўлмаса ҳам кўп оддий касалликларнинг олдини олишингиз ва даволашингиз мумкин бўлади.

Кўп касалликларни дориларсиз даволаш ва олдини олиш мумкин. Агар одамлар фақатгина сувдан тўғри фойдаланишни ўрганиб олсалар ҳам, бу кўп касалликларнинг олдини олишда ва даволашда ҳозирги вақтда ишлатилаётган дорилардан кўпроқ фойда беради.

Сувнинг тўғри ишлатилиши дориларга нисбатан кўпроқ фойда берадиган ҳоллар

Касалликларни олдини олиш

Олдини олиш учун .........................................................Сувни ишлатинг

1. Ичкетар, қурт, ичак инфекциялари.................................Ичиладиган сувни қайнатиб, фильтрланг, сўнг қўлларингизни ювинг

2. Тери инфекциялари. .....................................................Кўпроқ чўмилинг

3. Жароҳатларнинг........................................................... Яраларни тоза сувда яхшилаб совунлаб ювинг
инфекцияланиши;
қоқшол.

Касалликни даволашда

Даволаш учун ...................................................................Сувни ишлатинг

1. Ичкетар, сувсизланиш. .....................................................Кўп суюқлик ичинг.
2. Иситма чиқарадиган
касалликларда. ....................................................................Кўп суюқлик ичинг.

3. Юқори ҳарорат .................................................................Уст-бошларни ечиб, совуқроқ сув билан танани ҳўлланг.

4. Сийдик йўлларининг оддий инфекциялари
(аёлларда кўпроқ учрайди). ..................................................Кўп сув ичинг.

5.Йўтал,астма,бронхит,пневмония,кўкйўтал............................Кўп суюқлик ичинг ва иссиқ сув буғидан нафас олинг.................. ............................................................................................(балғамни кўчириш учун).

6. Яралар, импетиго (сачратқи), тери ёки бош
термираткиси, қақач, бўжама ................................................Уларни совун, тоза сув билан ишқалаб ювинг

7. Яллиғланган жароҳатлар, абсцесс чипқон. .........................Уларга иссиқ компресслар қўйинг.

8. Бўғим ва мускулларнинг оғриши, кам ҳаракатлиги. ..............Уларга иссиқ компресслар қўйинг.

9. Пайларнинг тортилиши ва чўзилиши................................... Биринчи куни бўғимларни олдин совуқ, сўнг иссиқ сувга солинг

10. Терининг қичишиши, «куйиш»лари ....................................Совуқ компресслар қўйинг.

11. Енгил куйишлар. ...............................................................Куйган жойни тез совуқ сувга солинг.

12. Томоқ оғриши ёки тонзиллитларда. ...................................Бироз тузли илиқ сув билан ғарғара қилинг.

13. Кислота (ишқор), оҳақ тегиши ёки кўзга
қичиштирадиган нарсаларнинг тушиши. ..................................Кўзни совуқроқ сув билан 30 минут давомида ювинг

14. Бурун битиши. ...................................................................Тузли сувдан бурнингизга олинг

15. Ич қотиши. .....................................................................Кўп сув ичинг (шунингдек, ҳуқна қилинг, у ич юргизувчилардан..... .............................................................................................хавфсизроқ, лекин ортиқча кўп ишлатманг).

16. Учуқлар (иссиқлик).......................................................... Пуфакчалар энди пайдо бўлганида уларга бир соат давомида ... ...............................................................................................муз босинг.

Юқорида айтиб ўтилган касалликларда сув тўғри ишлатилганда дорининг кераги йўқ. Ушбу китобдан сиз дориларсиз даволаш усулларини ўрганиб олишингиз мумкин. Дорилардан фақат жуда керак бўлган вақтлардагина фойдаланинг.