Жадидчилик ҳаракати ва унинг сиёсий муҳитга таъсири.

Жадидчилик ҳаракати ХIX аср охири XX аср бошларида Туркистонда ҳукм сурган фавқулодда қолоқ иқтисодий, ижтимоий ва маданий шароитда яшаётган халқларни маърифатни қилиш жамият ҳаётида ижтимоий ва маданий ислоҳотлар ўтказиш, пироварида, миллий мустақиллик ғояларини ҳаётга татбиқ этиш мақсадини ўз олдига қўйган ҳаракат сифатида тарихий вазият тақозоси билан вужудга келди. Бу ҳаракат ўзининг шаклланиш йўлини босиб ўтар экан, аср бошларидан 1917 йил феврал инқилобига қадар бўлган дастлабки босқичларида миллий озодлик ҳаракати сифатида ўзил-кесил расмийлашди.
Жадидлар орасидан етук олимлар, саноат ва зироатчилик соҳаларини замонавий билимдон мутахассислари, маданият арбоблари етишиб чиқиб, юртни обод ва Ватанни мустақил кўришни орзу қилдилар ва шу йўлда фидоийларча курашдилар. Жадидларнинг Туркистон мустақиллиги учун курашида асосан қуйидаги йўналишлар устувор эди: янги усул мактаблари тармоғини кенгайтириш; қобилиятли ёшларни чет элга ўқишга юбориш; турли маърифий жамиятлар ва театр группалари тузиш; газета ва журналлар чоп қилиш; халқнинг ижтимоий-сиёсий онгини юксалтириш билан Туркистонда миллий демократик давлат қуриш. Жадид зиёлиларининг кучли партияси ташкил қилинган тақдирдагина бу ишларни амалга ошириш мумкин эди.
Жадидчиликнинг асосий ғоя ва мақсадлари қуйидагилар эди: Туркистонни ўрта асрларга хос қолоқлик ва диний хурофотдан озод қилиш, шариатни ислоҳ қилиш, халққа маърифат тарқатиш, Туркистонда мухторият ҳукуматини барпо этиш учун кураш, Бухоро ва Хивада конституцион монархия ва парламент, кейинчалик демократик республика тузумини ўрнатиш орқали озод ва фаровон жамият қуриш, барқарор миллий валютани жорий қилиш ва миллий қўшин тузиш. Тошкент, Фарғона, Бухоро, Самарқанд ва Хивада ҳур фикрли ва тараққийпарвар кишиларнинг айрим гуруҳлари томонидан олинган маданий-маърифий йўналишдаги жамият ва уюшмалардан жадидчилик ҳаракати шаклланди.
Туркистонда жадидчилик ҳаракатини вужудга келтирувчилар тепасида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдуқодир Шакурий, Саидаҳмад Сиддиқий-Ажзий (Самарқанд), Муннаварқори Абдурашидхонов, Абдулла Авлоний, Убайдулла хўжа Асадуллахўжаев (Убайдулла Хўжаев), Тошпулатбек Норбутабеков (Тошкент), Фитрат, Файзулла Хўжаев, Усмон Хўжа (Усмонхўжа Пўлатхўжаев), Абдулвоҳид Бурҳонов, Садриддин Айний, Абдулқодир Муҳитдинов (Бухоро), Обиджон Маҳмудов, Ҳамза, Чўлпон, Исҳоқхон Ибрат, Муҳаммадшариф Сўфизода (Фарғона водийси), Полвонниёз Ҳожи, Юсупов, Бобохун Салимов (Хоразм) турарди.
Туркистон минтақасидаги жадидчилик ҳаракати, тарқалиш жойи ва ўйналишига кўра учга бўлинади: Туркистон, Бухоро ва Хива жадидлари ўртасида бир мунча тафовут бор. Туркистон ўлкасидаги жадидчиликнинг ижтимоий асосини зиёлилар ташкил қилган. Улар подшо Россияси мустамлакачилигига қарши курашнинг олдинги сафларида туриб, чоризмнинг хом ашё манбаига айлантирилган Туркистоннинг дастлаб мухтор, сўнга мустақил давлат бўлишини ёқлаб чиқдилар.
Д. Алимованинг ёзишича жадидлар мафкурасида ҳозирги кунда жамиятни ташвишига солаётган-диннинг инсон маънавий камолотидаги ўрнини тўғри тушуниш, бозорни шакллантириш, жараёнларини фаоллаштириш, тараққийпарвар демократик институларни вужудга келтириш, ўлкада ўзига хос миллий ривожланишни шакллантириш каби тарихий вазифалар жамланган эди. Бу вазифаларни амалга ошириш учун муҳим шартлар бўлиб, ислом тушунчасини янгилаш, уни мутаассибликдан тозалаш, фан ютуқлари ва илғор технологияни эгаллаш муаммоларини ҳал этиш лозим эди. Жадидлар исломнинг тараққийпарвар ролини тушун-тириш билан таълим, иқтисод, маданият ва умуман, жамият ҳаётининг барча соҳаларини ислоҳ этиш заруриятини тушун-тиришга интилганлар. +урғон ва унинг тафсирини жуда яхши билган муфтий Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз мақолаларидан бирида +уръон оятлари ва пайғамбаримиз ҳадисларидан намуналар келтириш, билан ислом таълим маориф ва барча фанларга, шу жумладан тарих фанига қай даражада катта аҳамият берганлигини исботлаб берган. У ислом тарихини билмаслиги оқибатида аксарият ҳолларда ўнғайсиз вазиятга тушиб қоладиган дин пешволларини танқид қилади.
Жадидларнинг халқаро алоқалари жуда кенг қамровли бўлган. Улар Россия, Туркия, Миср ва бошқа мамлакатлардаги турли тараққийпарвар оқимлар дастурларидан хабардор бўлганлар, ўзаро сафарлар ва мулоқотлар орқали тажриба алмашганлар. 1905-1906 йилги Россиядаги инқилобий ҳаракатлар Туркистонга ҳам ўз таъсирини кўрсатди. Прогрессив кучлар жипслаша бошладилар ва жадидлар маърифатчилик фаолиятини жадаллаштирдилар.
Жадидлар Россиядаги сиёсий жараёнларни диққат билан кузатиб бордилар, вужудга келаётган рус сиёсий партиялари дустурларини ўргандилар. Лекин миллий менталитетнинг ўзига хос хусусияти бўлган ўзбек халқининг тинчликсеварлик, босиқликка мойиллигидан келиб чиқиб, улар тинчлик йўли билан, жамоатчиликнинг мурожаатлари, Давлат Думасидаги оммавий баҳслар ва бошқа легал воситалар билан подшо ҳокимиятидан ўз мақсадларини амалга ошириш йўлида ён беришга эришишга интилдилар. Беҳбудийнинг 1906 йил 11 октябрда «Хуршид» газетасида чоп этилган мақоласида таъкидланишча, жадидлар бирлашиб ягона мусулмон партияси тузиш ва Бутунроссия мусулмонлари иттифоқи таркибига киришлари зарур. Шу билан улар Россиядаги барча туркий халқлар орасидаги прогрессив кучларга тахнишга интилдилар. Беҳбудий ушбу мақоласида социал – демократлар партиясига нисбатан ўзининг салбий муносабатини билдиради ва большевиклар партияси дастурининг мусулмонлар турмуши талабларига мувофиқ келмайдиган хаёлий (утопик) қараш эканлигини 1906 йилдаёқ башорат қилган эди. ХХ аср тарихи Беҳбудий фикрлари тўғри эканлигинини тўлиқ исботлаб берди.
ХХ аср бошқаридаёқ миллий озодлик ҳаракати байроғини дадил кўтариб, миллий кучлар бирлигини таъминлаш борасида салмоқли фаолияти кўрсатган Туркистон жадидлари жаҳон жамоатчилиги эътиборини ўзига тортганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш керак. Таниқли адабиётшунос олим Н. Каримовнинг ёзишича, Туркистонда сиёсий партиялар фаолиятини яхши ўрганган француз разведкачиси майор Лякоста, 1906 йилда ўз мамлакатига йўллаган яширин маълумотига бундай ёзган эди: «Туркистон ўлкасидаги энг эътиборли ва келажаги порлоқ сиёсий куч социал демократлар (большевиклар ва меньшевиклар) ёки социал инқилобчилар (эсерлар) ёҳуд кадетлар ва либераллар эмас, балки ўзбек жадидларидир».
Ўз олдиларига Туркистон халқларининг тақдири учун муҳим аҳамиятга молик вазифани қўйган жадидлар 1906 йил январ ойида Петербургда бўлиб ўтган Бутунроссия мусулмонлар Бурултойига (ўз вакилларини юбориб, Россия тасарруфида яшаган бошқа мсулмон халқлар ва уларнинг пешқадам арбоблари билан алоқа ўрнатганлар. Хусусан, Россия Давлат думасига Туркистондан сайланган биринчи депутат Тошкентлик Абдувоҳидқори Абдурауфқориевнинг бу соҳадаги катта ташкилотчилик қобилияти диққатга сазовордир. У кейинчалик Мунавварқори Абдурашид-хонов билан биргаликда «Шурои Ислом» жамиятини ташкил қилган эди.
Россиянинг Туркистондаги махфий полиция идораси ҳам жадидларни ўзбек савдо–саноат аҳли қўллаб - қувватлаши ва улар шаклланаётган ўш авлодга ёмон таъсир кўрсатиётганидан хавотирланиб, Марказий жадидлар билан жиддий ҳисоблашишга чақирган эди. 1916 йилдаги миллий озодлик қўзғолони ва 1917 йилги Россия Феврал инқилобининг ўлкадаги жадидчилик ҳаракатининг янада кенг авж олишида ва жадидлар фаолиятида кескин сифат ўзгариши юз беришида ўрни ва роли катта бўлди. Жадидларнинг маърифий–мафкуравий жабҳадаги кураши аниқ ифодаланган сиёсий кураш тусини олди ва бу ҳаракат сифатидан янги босқичга кўтарилди.
Бухородаги жадидчилик ҳаракати Туркистон ўлкасига нисбатан оғир ижтимоий – сиёсий шароитда юзага келди. Унинг таркиби асосан Бухородаги шаҳар аҳолисининг тараққийпарвар қисми: зиёлилар, муллаваччалар, майда дўкондорлар ва маъмурлар, ҳунармандлар, савдогарлардан иборат эди. Жадидларнинг деҳқонлар ва сарбозлар ўртасида нуфузи аввалига паст бўлган. Жадидлар иқтисод ва бошқарув соҳасида бир қатор талаблар, чунончи, солиқларни камайтириш талаби билан чиқишди. Улар дастлаб Бухородаги амирлик тузуми доирасида ислоҳотлар жорий қилмоқчи бўлишди. 1900 йили Бухорода вобкентлик деҳқон Жўрабой илк янги учун мактабини очди.
Бухородаги жадидчилик ҳаракатига айрим жоҳил муллалар, ҳар қандай янгилик ва ислоҳотларнинг душмани бўлган қадимийлар оқими қарши чиқди. Садриддин Айнийнинг ёзишича, ХХ аср бошларида Бухоро жамияти 2 гуруҳга: Икром домла раҳбарлигидаги тараққийпарварлар ва Мулла Абдураззоқ бошчилигидаги қадимийларга бўлинган эди. 1908 йилда «Бухорои шариф ширкати» тузилиб, у дарсликлар нашр этиш ва китоб савдоси билан шуғулланади. Аҳмаджон Ҳамдий (Абусаидов), Усмон Хўжа, Ҳамидхўжа Меҳрий, Абдулвоҳид Бўрхонов, Абдулқодир Муҳитдинов, Садриддин Айний, Абдураҳмон Саъдий ширкатнинг ташкилотчилари эди. 1909 йил декабрда жадидлар Бухорода «Тарбияи атфол» (Болалар тарбияси) махфий жамиятини тузишди. Унга Абдулвоҳид Бурҳонов, Ҳамидхўжа Меҳрий, Аҳмаджон Ҳамдай, Мукаммил Бурҳонов, Хожи Рафе каби машҳур жадидлар асос солишган. Бу жамият бухоролик ва туркистонлик ёшларни Истанбулдаги «Бухоро таълими маориф жамияти» бўлимига ўқишга жўнатди. Хориждаги таълим ёшлар дунёқарашида тубдан бурилиши ясади. Жадидчилик ҳаракати Бухоро ва Туркистонда бир вақтда бошланган бўлса ҳам, амирликдаги оғир муҳит унинг тараққиётини тезлаштирди. (910 йилдан бошлаб Бухорода жадидчилик ҳаракати ташкилий тус олди ва «Тарбияи атфол» махфий жамияти асосида партия ташкил топди.
Бухородаги жадидчилик ҳаракатига тараққийпарвар уламолардан, муфтий ва мударрис Икром домла (Икромча номи билан машҳур бўлган) муҳим ўрин тутади. У яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида саёҳатда бўлиб, «Уйқудагиларнинг уйғониши ва нодонларнинг огоҳ бўлиши» (1910) номли рисоласида Бухородаги амирлик тузумидан норозилик кайфиятларини очиқ акс эттирган. Бу рисола бухороликлар ўртасида жуда машҳур бўлган. Ушбу рисоладан сўнг Икром домла Бухородан сургун қилиниб, Пешкў туланига қози қилиб жўнатилган (1912–1914 й.).
1914 йил 25-26 январда Бухоро шаҳрида бўлган уламолар йиғилишида муфтий Икром домла янги усул (жадид) мактаблари очишга рухсат бериш тўғрисидаги ўзи тайёрлаган дастурни маълум қилади. Бу йиғинишда Бухоронинг энг нуфузли уламолари шайхулислом, аълам, раис, қозикалон, окун, муфтий аскар ва бошқалар иштирок этишади. Бу пайтда Икром домла ўз атрофига янги усулдаги мактабларни қайта тиклаш тарафдори бўлган мингга яқин муллаваччаларни бирлаштирган эди.
Бу пайтда Фитрат, С. Айний, Усмон Хўжа, А. Бурҳоновдан ташқари бухоролик жадидлар ўртасида катта ҳурматга эга бўлганлардан бири машҳур табиб, саёҳатчи ва жамоат арбоби Мирзо Сирож ҳисобланади. У «Бухоро халқига туҳфа» деган асари билан машҳур бўлиб, унда ўзининг Америка, Европа ва Осиё қитъаларига сафари ҳақида кенг маълумотлар беради. Баъзи манбаларга қараганда, Мирзо Сирож олий таълимни ХХ аср бошларида Швейцарияда олган.
Бухоро амирлиги ва Туркистонда иш кўраётган ўзбек маърифатпарварларининг қудратли тўдасининг фаолияти ҳақида рус махфий полицияси–Туркистон район муҳофаза бўлими (ТРМБ) кенг маълумотлар тўллаган эди. У Туркистон ёшларининг Туркия билан алоқасидан чёчиган ва ёш турклар таъсирини йўқотиш чораларини излаган. Шу жиҳатдан амалга охранка фондларида сақланиб қолган Мирзо Аҳмад қушбегининг «Тараққийпарварлар жамияти ғоялари очерки» деб номланган маълумотномаси диққатга сазовордир. Мазкур Ҳужжатда қуйидагилар алоҳида таъкидланган эди: «Тараққийпарварлар жамиятининг бош ғояси ёш турклар тараққиётига таҳдид этишдир. Уларнинг режаси халққа сиёсий ва ички эркинлик бериш. Аҳоли ўртасида ўз эътиборларини улар сиёсат ва дин заминидаги ҳаракатлари билан амалга оширишни режалаштиришган эди. Улар ўзларини халқни руслар ва маҳаллий маъмурият зулмидан халос этишга қаратилган сиёсатни олиб борувчилар, қилиб кўрсатишга интилишади. Рус тили ва маълумотини эгаллаган ҳамда рус унсурлари (элементлари) доирасида юрувчи ёшларнинг кўпчилиги уларга хайрихоҳ бўлиб, бу ғояларни тарқатишда яқиндан ёрдамлашмоқда».
Бухородан Туркияга ўқиш учун юборилган талабалар сони аста – секин ошиб боради, масалан, 1911 йилда Истанбулга ўқиш учун 15 киши, 1912 йилда 20 киши жўнатилган эди. Бу талабаларнинг энг кўзга кўрингани Фитрат бўлган. Бироқ Россияда аксилтурк кайфиятини кучайиши муносабати билан Туркияда, шунингдек, Оренбургда таҳсил олаётган талабалар Бухорога қайтарилади. Бу ҳолатни Файзулла Хўжаев «Жадидларнинг аввалги хаёлпарастлиги энди вазиятга тўғри келмай қолди», деб баҳолайди.
Шундай қилиб, ХХ асрнинг бошларида Бухоро амирлигидаги жадидлар ва бошқа тараққийпарвар кучлар вазиятга танқидий ёндашган ҳолда давлатнинг ички бошқарув тизими замон талабларига жавоб бермаслигини, меҳнаткаш халқнинг турмуш даражаси ниҳоятда паст эканлигини ва сиёсий–маъмурий тузумни ўзгартириш лозимлигини чуқур онглай бошлашгач. Ана шу заминда жадидчилик ҳаракатидан сиёсий партиялар ва миллий ташкилотлар ўсиб чиқди.
ХХ аср бошларида Хива хонлигида шаклланган жадидчилик ҳаракати эса бир қадар бошқачароқ тарихий шарт–шароитда вужудга келган эди. У бу ерда асосан иккита оқимдан иборат эди. Унинг ўнг оқими хонликда ривожланаётган савдо–саноат корхоналари эгалари ҳамда йирик бойларнинг вакилларини ўзига бирлаштирган эди. Бу оқимга Хива хони Асфондиёрхоннинг Бош вазири Исломхўжа бошчилик қилган. Жадидчиликнинг ўн оқими ўз олдига мамлакатда хон ҳокимиятини сақлаб қолган ҳолда ижтимоий–иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш орқали эркин бозор муносабатларининг ривожланишига кенг йўл очиб беришни мақсад қилиб қўйган эди. Хива хонлигида жадидчилик ҳаракатининг йўл оқими эса майда сармоядорлар, ҳунармандлар ва ҳалқнинг турли табақа вакилларини бирлаштирган бўлиб, +озикалон Бобоокун Салимов унинг раҳбари эди. Улар Хива хонлигида янги усул мактаблари ташкил қилиш, орқали халқ оммасининг сиёсий фаоллигини ўстириши мақсадини қўйишган эди. 1904 йилда «Жамияти хайрир» тузилиб, унинг кўмаги билан ўша йили 10 ноябрда Хива шаҳрида дастлабки янги усул мактаби очилди. Хива жадидлари маърифий кураш ҳам олиб бордилар. Биринчи жаҳон урушигача Хива жадидларининг ягона маркази ва дастурий ҳужжатлари бўлмаган. Бироқ жадидчилик ҳаракати Хива хонлигида катта ижтимоий–сиёсий кучга айланий, 1914 йил августда у партия шаклини олган.
Хива хонлигидаги жадидчилик ҳаракати янгиликлар тарафдорлари бўлган амалдорлар, маҳаллий бойлар ва савдо аҳли, тараққийпарвар мусулмон руҳонийлари, мадраса мударрислари ва толиблари, маърифатпарвар. Шоирлар мактаблар ва мадрасаларни ислоҳ қилиш, дунёвий фанларни жорий этиш саводхонлик усулларини соддалаштириш ўқувчиларни ўз она тилида кўпроқ ўқитиш ва хорижий тилларни ўрганиш каби маърифатпарварлик ислоҳотчилик ғоялари билан чиққан кишилар ҳаракати ҳисобланади. Улар сифатида бош вазир Исломхўжа, +озикалон Бобоохун Салимов, шоир Аваз Ўтар, девонбеги Ҳусаинбек Матмуродов, Савдогар Полвониёз Ҳожи Юсупов, саноатчи бой Назар Шоликоров, матбаачи–ҳунарманд Отажон Абдалов, биринчи ўзбек кинооператори Худайберган Девонов, мирзабоши Муҳаммад Расул, хонанда–мусиқашунослар Матёқуб подачи, Отажон Сафаев, Бобожон Ёқубов, Ҳакимбой Жонмуҳамедов, Муҳаммадёр Ҳожи Абдуллаев, Отажон Хўжаниёзов ва бошқалар кирган. Уларнинг сафи 40 нафардан зиёд кишини ташкил этарди. Ҳар пайшанба кечаси чоқ +аландархонада, чоқ +оракўз масжи-дида, кўпинча Хусаинбек Матмуроддевонбеги ўғлининг ўйида йиғилишлар (ўтказилиб, қўшиқлар айтишган, шеърхонлик қилишган, эрк, адолат, маданият ва ислоҳотга доир суҳбатлар олиб борилган. Улар жадид адабиёти ва санъатини яратиш билан чекланиб қолмай, маданият ва маориф муассасалари ташкил этиш, яъни янги усул мактаблари, касалхона, почта–телеграф очиш, ўқув қўлланмалари ёзиш ва нашр этиш ишлари билан шуғулланганлар.
Исломхўжа 11 моддадан иборат ҳокимларга кўрсатмалар бериш билан бир қаторда 10 моддадан иборат ислоҳотлар дастурини ҳам ишлаб чиқади. Бу ислоҳотлар дастури қуйидагилардан иборат бўлган: «1. Хонликдаги мансабдор ва хизматчиларга лавозимига қараб ойлик маош белгилаш; 2. Деҳқонлардан солиқ олишни тартибга келтириш ва солиқ олувчиларни уч табақага ажратиш; 3. Закот, бож, хирож кабиларни тартибга солиш; 4. Аҳолидан савдо–сотиқ учун олинадиган солиқларни тартибга солиш; 5. Ерларни суғориш ишларини тартибга солиш; 6. Йўллар, темир кўприклар қўриш ва почта–телеграф хизматини ташкил қилиш; 7. Шаҳарларда касалхоналар қуриш, қишлоқларда фельдшерлик хизматини очиш, тиббий хизматчиларни таклиф этиш; 8. Барча вақф ерларини марказлаштириш ва даромадларини маориф ишларига сарфлаш; 9. Барча мактабларда янгича ўқитиш усулига ўтиш, мактублар дастурига рус тили, географик, тарих фанлари мажбурий қилиб киритиш; 10. Хон ҳазинаси ҳисобини юритиш, кирим-чиқим китобларини олиб бориш. Бу дастур тезда ҳаётга татбиқ қилина бошланди. Бироқ юқорида айтиб ўтилганидек, Исломхўжанинг ўлими билан ислоҳотлар дастури ҳам тўхтаб қолди.
Бу даврда жадидлар ижтимоий–сиёсий куч сифатида кўриндилар. Халқ уларда ўз ҳимоячиларни ҳис этди. Сирадрё вилоятидан Петербургда ўтадиган Давлат думасига аъзоликка сайланган Абдувоҳидқори Абдурауфқориевга Тошкент, Чимкент ва бошқа жойларнинг аҳолисидан 12 моддадан иборат талабномани Давлат думасига топшириш юкланди. Бу ҳужжатда кўпгина ижтимоий талаблар кўрсатилган эди. А. Абдурауфқориев 1907 йил 20 феврал–3 июнда Петербургда Садри Мақсудий, Мусо Жориллоқ, Алимардон Тўлчибошев каби мусулмон зиёлилари билан танишиб, мусулмон фракциясининг раиси Бигловга Туркистон халқи дардини етказди. Бироқ Абдувоҳидқори орадан кўп ўтмай қамоққа олинди ва Тулага сургун қилинди.
Жадид матбуоти ўз вакилларининг фикрларини эълон қилар экан, халқни «ҳар вақт ғафлат уйқусидан уйғотувчи» миллат онгининг очқичи» эканлигини намоён этиш билан бирга Туркистон халқини ҳур фикрлашга ва катта сиёсий курашга ҳозирлай олди. Бу даврда «эрк», «Турон», «Ўқитувчилар жамияти» каби уюшмалар пайдо бўлди. Мунавварлари айтганидек, Уларнинг бутун умиди Россиядаги инқилоб жараёнида маҳаллий аҳолини миллий, диний чеклаш ва жабрлашдан озод қилиш, уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини овруполиклар билан тенглаштириш, хилма-хил мактаб ва матбуот ишлари ҳамда турли-туман жамиятлар ташкил этишга кенг имконият яратиб беришга қаратилган эди».
Жадидлар бу даврда «Озодлик, тенглик ва адолат» шафи остида ишладилар. Уларнинг 1916 йил мардикорликка олиш воқеасига муносабати ғоятда эътиборга моликдир. Мардикорликка олиш-Бирнчи жаҳон уруши кетаётган жойлардаги ишларга туркистонликларни жалб қилиш оқ подшонинг 1916 йил 25 июнь фармонига мувофиқ амалга оширилди. Бу кутилмаган тадбир, биринчидан, 1865 йил шартномасига зид эди. Иккинчидан, генерал Куропаткиннинг хулосасига қараганда, «Аҳомё ва маъмурият турар жойдан ташқаридаги ишларга мутлақо тайёрланмаган ва бундай шошилинч амалга оширилган тадбир оғир тартибсизликларни келтириб чиқарган». Азоси учун ана шундай мусибатли пайтда жадидларнинг кўзга кўринган намояндаларидан У. Асадуллахўжаев («Туркистон мардикорликка олиш қўмитаси» раиси) ва миллатпарвар бой Миркомилбой Мирмуминбоев Россия жамоат-чилигининг эътиборига бу масалани жалб этиш, фармонни бекор қилдириш учун Петербургга йўл олдилар. Давлат думасининг 1916 йил 13 ва 15 декабр кунлари ўтган мажлисида Николай II нинг 25 июнь фармони Россия империясининг қонунчилигида кўрсатилган ҳолларга зид равишда қабул қилингани тан олинди. Фармон Думада муҳокама қилингунча қадар июнь–август ойларида жадидлар ҳаракати орқали бир неча эшелон тўхтатиб қолинди. Жадидларнинг мардикорларни қайтаришга уринишлари 1917 йил феврал инқилоби бошланиши билан тўла амалга ошди. Бу ҳадиса эл орасида уларнинг обрўсини кўтарди. Мазкур ҳолат жадидлар маърифатпарварликдан сиёсий курашга аллақачон ўтганликларини билдилар эди.
Хулоса қилиб айтганда, ХХ аср бошида Туркистондаги ижтимоий – сиёсий жараёнларда жадидлар муҳим роль ўйнаши. Уларнинг диққат марказида маърифий масалалар асосий йўналиш касб этганлигини кўрамиз. Жадидлар минтақа ҳаётини таҳлил қилиш натижасида шуни тушунчаларки, Туркистон – бу муҳиятин мустамлака ва Россия маъмуриятининг бошқарув тизими, миллий эҳтиёжларига жавоб бермайди. Бу масалалар феврал инқилоби арафасида, айниқса, кескин қўйилган. Шу йилларда янги услубдаги дунёвий таълим, миллий ўзига хосликнинг энг яхши томонларини мустаҳкамлаш, маданиятни жорий этиш учун ҳаракат жадид-чиликнинг негизига қўйилган сиёсий мустақиллик, демократик бошқарув шакллари учун кураш ғоялари билан бирга содир бўлди.
Жадидлар ривожланган жамият яратишдек ўз ғояларини амалга оширишда мутаассиблик, лоқайдлик, қолоқликка қарши курашга алоҳида аҳамият берганлар. Бу вазифаларни амалга оширишда улар тараққийпарвар, билимни ёшларга таянганлар. Улар ўз ишларида Европа давлатлари тараққиётга қандай йўллар билан етиб келганлигини акс эттириб, тарихий мисоллар келтирганлар. Жадидлар тил ўрганиш ва фан-техника тараққиётининг аҳамиятига алоҳида эътибор бериб, Туркистоннинг ўтмишдаги ҳамда замонавий ҳолатининг ўзига хос томонларини ҳисобга олган ҳолда, унинг келажагини қуйидагича тасаввур қилганлар: кучли дунёвий ҳокимият, хусусий мулкнинг дахлсизлиги. Улар қурмоқчи бўлган давлат исломга ҳурматини сақлаган ҳолда барча йўналишдаги маданиятларнинг эркин ривожланишига хайри хоҳ бўлиши лозим эди. Жадидлар халқнинг маданият даражасини халқаро савияга кўтаришни орзу қилганлар, бунинг учун эса ёшларни Европанинг энг яхши ўқув масканларида ўқитиш зарур, деб ҳисоблаганлар. Улар давлат келажаги ёшлар қўлидалигини жуда яхши англаганлар.