XX аср бошида ижтимоий–сиёсий жараёнлар
Туркистон минтақасидаги сиёсий ҳаёт ва бошқарув тизими

ХХ аср бошларида Туркистонда подшо Россиясининг мустаҳкам ўрнашиб олиши кузатилди. У ўз сиёсий агентлари (вакиллари) ёрдамида Бухоро амири ва Хива хони ваколатларини чеклабгина қолмай, уларни қўғирчоққа айлантириб рус ва ғарб сармоядорларининг ишлаши ва яшаши учун шароит яратади, турли компаниялар, акциядорлик жамиятлари манфаатини кўзлайди. Айни чоғда маҳаллий аҳолининг талаби ва эҳтиёжлари назарга олинмай қўйилди, диний эътиқодлари, урф-одатлари билан ҳисоблашмаслик, уларни менсимаслик кучайди. Ҳаётий, илмий савияси юқори бўлган қозилар тажрибасиз кишилар билан алмаштирилди, порахўрлик, ижтимоий–сиёсий адолатсизлик авж олдирилди. Мадрасалар ва мактаблар фаолиятини чеклаш маҳаллий жой номларини русча атамалар билан алмаштириш, маҳалла жараёнида қозилар бўйнига хоч тақтиришгача борилдики, ерли аҳолини бу хилда таққирлаш ҳоллари мустамлакачиларнинг бедодлигини яққол кўрсатарди. Ўша давр аҳволини Муҳаммадали Холфа Собир ўғли (у Дукчи Эшон номи билан машҳур бўлган) 1898 йил май ойида халққа қарата ўз «Хитобномаси»да яхши баён қилган эди.
Меҳнат истиқболини ўйловчи тараққийпарвар кучлар халқнинг деярли барча табақалари – ҳунарманд, деҳқон, савдогар, мулкдор, уламолар орасида мавжуд эди. Зиёлилар дастлаб чоризмга қарши курашни халқни асрий қолоқликдан уйғотиш - сиёсий-маърифий жабҳадан бошлашга қарор қилдилар. Миллий сиёсий ҳаракатлар, жумладан, жадидчилик ҳаракати ана шундай тарихий бир шароитда Туркистон минтақасида ривожланиш учун ўзига қулай замин топди.
Туркистон минтақаси ХХ аср бошларида учта сиёсий бирлик: Туркистон генерал–губернаторлиги, Бухоро амирлиги, Хива хонлиги ҳудудларидан иборат эди. Туркистон генерал-губернаторлиги ёҳуд Туркистон ўлкаси Россия империяси таркибига кирган бўлса, Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги Россияга қарам бўлган ярим мустақил давлатлар эди.
Туркистон генерал-губернаторлигининг умумий майдони ХХ аср бошларида 1.738.918 км2 ни ташкил этган. Аҳоли сони 1897 йилга биринчи Бутунроссия аҳолини рўйхатга олишнинг тўла бўлмаган маълумотларига кўра, 5.280.983 кишидан иборат бўлган. Россия статистик бошқармасининг 1914 йилда тўлмаган маълумотларига кўра бу кўрсаткич 6.492.692 кишига етган.
Туркистон аҳолисининг умумий миқдорида ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, тожиклар, туркманлар, қорақолпоқлар, кўпчиликни ташкил этганлар. Уларнинг миқдори 1897 йилда–4.986.324, 1914 йилда–5.941.604 кишидан иборат бўлган. Славян аҳолиси (руслар, украинлар, белоруслар) нинг сони 1897 йилда – 197.240, 1914 йилда–406.607 кишини ташкил этган. Бундан ташқари Туркистон аҳолисининг этник таркибида бошқа халқлар ҳам мавжуд бўлган.
Подшо Россияси Туркистондаги хонликлар ҳудудининг катта қисмини босиб олгач, табиий ресурсларга ниҳолда бой ўлкага эга бўлди. Туркистон ўлкаси област (вилоят), уезд, волост (бўлик), участка ва оқсоқолликларга бўлиниб бошқарилди. Туркистон генерал – губернатори бир вақтнинг ўзида Россия подшоси ноиби (ярим подшо), харбий округ қўшинлари қўмондони, бош прокурор ва бош миршаб эди. У Бухоро амири фаолиятини Россия империясининг Бухородаги сиёсий агентлиги (1885–1917 йй.), Хива хонини эса Амударё бўлими бошлиғи (1873–1918) орқали назорат қилиб турган. Туркистон ўлкаси Сирдарё, Фарғона, Самарқанд, Еттисув (Семиречье), Каспий-орти (Закаспий) вилоятлари ҳамда Амударё бўлимига бўлинган эди. Вилоятлар оқ подшо тайинлаган ҳарбий губернаторлар томонидан бошқарилар эди.
Сирдарё вилояти Тошкент, Авлиё ота, қазали, Перовск, Чимкент; Фарғона вилояти Марғилон, Андижон, қўқон, Наманган, Ўш; Самарқанд вилояти Жиззаҳ, Каттақўрғон, Хўжанд, Самарқанд; Еттисув вилояти Верний, Жаркент, Копал, Лепсинск, Пшипак, Пржевальск; Каспийорти вилояти Ашхобод, Красноводск, Манғишлоқ, Марв, Тажан каби уездларга бўлинган.
ХХ аср бошларида Туркистон ўлкасида мустамлакачилик ва улуғ миллатчиликка асосланган сиёсий–маъмурий тизим ҳукм сурган. Россия ҳукумати ўзбек ва бошқа туб халқларга сиёсий ва инсоний ҳуқуқлар беришни хаёлига ҳам келтирмаган. Россия матбуоти ва илмий асарларида Туркистон ўлкаси очиқдан–очиқ «Россия мустамлакаси» номи билан изоҳланган. Хатто аҳвол шу даражага бориб етганки «Русский Туркестан» («Рус Туркистони») атамасини ишлатиш одат тусига айланди. Шунингдек, туб халқлар, ўзбеклар, қозоқлар деб асл номлари билан эмас, балки «инородец» («бегона зот»), туземец («ерли аҳоли») деб юритилган. Мустақилликнинг йўқотилиши, сиёсий хавфсизлик ва адолатсизлик, бутун жамият аҳолини Россия давлатига қарши кучни мухолифатга айлантирди. Уларнинг орасида туб халқлар юқори табақаларининг илғор вакиллари ҳам бўлиб, озодлик ғоялари борган сари куч-қувватга тўлиб борди. Бу илғор кейинчалик жадидлар сиёсий фаолиятининг асосини ташкил қилди.
ХХ аср бошларида Бухоро амирини ҳудуди 225 000 км2 ни ташкил этган. Амирлик ҳудуди бу пайтда 28 та беклик, пойтахт Бухоро атрофлари эса 9 та туман, улар ўз навбатида 125 та амлокдорликка ва 10 000 дан ортиқ оқсоқолликларга бўлинган. Пойтахт атрофидаги туманлар ва Бухоро шаҳрини амир номидан қушбеги–Бош Вазир бошқарган. Бу маъмурий бўлиниш фуқарога яхшироқ хизмат кўрсатиш манфаатини ҳам унчалик қондирмас эди.
Бухоро аҳолиси кўп миллатли эди. Уларнинг миқдори тахминан 2–2,5 млн. киши бўлган. Бу ерда ўзбеклар, тожиклар, туркманлар, қозоқлар, қирғизлар, қорақолпоқлар, бухоро яҳудийлари, форслар ва араблар истиқомат қилар эди.
Амирликда аҳолининг кўпчилиги–1,5 млн. кишини ўзбеклар ташкил этган. Мамлакат аҳолисининг асосий қисмини деҳқонлар, чорвадорлар ва шаҳар ҳунармандлари (косиблар)дан иборат бўлган.
Россия империясининг Сиёсий агенти Бухоро амири ва унинг алоқадорлари устидан махфий назорат ва кузатув олиб борувчи марказ вазифасини адо этган. 1895 йил 1 январдан Бухоро амирлигини Россия божхона тизимига киритилиши ҳам мустамлакачилик сиёсатининг бир кўриниши бўлди. Империянинг ХХ аср бошларида Бухорода ўтказган пул ислоҳоти ҳам ана шу мақсадга қаратилган эди. Божхона соҳасида давлат мустақил-лигининг йўқотилиши ва Бухоро тангаси (миллий валюта)нинг рус рублига бўйсундирилиши Бухорни Россиянинг хом ашё макони ва арзон бозорига айлантиришда муҳим босқич бўлди.
Бухоро амирлиги давлат бошқарувида уламолар ва мулкдорларнинг роли алоҳида ажралиб турган. Уламолар (диний арбоблар), бир томондан амир ҳокимиятини мустаҳкамлашга иккинчи томондан, мамлакатдаги бутун сиёсий ва иқтисодий, шунингдек, маънавий ҳаётга таъсир ўтказишга ҳаракат қилишлар эди.
Бухоро амирлигидаги бошқарув аппаратида анъанавий ҳокимият пиллапояси мавжуд бўлиб, унга мувофиқ баҳодир, мирзабоши, жебачи, қоравулбеги, мирохўр, тўқсабо, ишкорбоши, бий (бек), додхоҳ, парвоначи, девонбеги, оталиқ, қўшбеги каби хизмат лавозимлари жорий этилган. Бийлардан юқори пиллапояни эгаллаганлар олий амалдорлар тоифасига киритилиб, одатда улар бек лавозимини эгаллар ёки Бухоро аркида ишлар эдилар.
Давлат ҳокимияти тепасида амир турар, унинг ҳузурида доимий равишда 100 кишидан иборат маслаҳатчилар мавжуд бўлган. Давлатни 125 амалдордан иборат девонга эга бўлган қўшбеги бошқарган.
Айрим манбаларнинг гувоҳлик беришича, қўшбеги давлатдаги бутун ҳокимиятни ўз қўлига тўплаб олган. Унинг маҳкамаси амирликдаги давлат бошқарувининг олий формойиш берувчи ва ижро этувчи органи ҳисобланган. Давлат аҳамиятига эга баъзи масалаларда, яъни уруш олиб бориш, молия, даромадлар ва сарф–харажатларни назорат қилиш, олий даражадаги амалдорларни ишга тайинлаш ва ишдан бўшатиш, танҳо ёки фахрий унвонларни тақсимлаш амир ваколатлари даоирасида бўлган.
1907–1908 йилларда Шарқий Буҳоронинг қўпгина бекликларида деҳқонлар ғалаёнлари бўлиб ўтди. Жумладан, Кўлаб, Ҳисор, Дарвоз, Балжувон, қоратегин, Шуғнон ва Рушонда шундай халқ ғалаёнлари содир бўлди. Халқ норозилигининг асосий сабаби –амир ҳукумати томонидан тайин қилиниб, шариат ақидаларига зид тўпланадиган солиқларнинг кўплиги эди. Айниқса, Мўминободда йирик ғалаён бўлиб, Мўминобод ҳокими Муҳаммад Назирбек ва фуқаролар ўртасида келишмовчилик келиб чиқди. Ушбу можарони тинчитиш учун амир томонидан Мироқул Хазратқул бу ерга юборилди.
ХХ аср бошларида Бухородаги сиёсий жараёнларнинг ривожида 1910 йилнинг январида бўлиб ўтган воқеалар муҳим аҳамият касб этган. 1910 йилнинг январида Бухорода бўлиб ўтган шиа ва суннийлар ўртасидаги можаролар ўша давр матбуотида анча батафсил кўрсатилган.
Бухоро шаҳрининг шиа мазҳабидаги аҳолиси 1910 йил 9 январ куни ўғлон дарвозаси яқинидаги сарбозхонада ўзларининг «Ашуро» деган диний мотам маросимларини ўтказаётганликларида сунний мазҳабидаги муллаваччалар уларнинг бу ҳолидан кўладилар. Бундан ғазабланган шиалар бир муллаваччани ўлдирадилар ва учтасини қаматтирадилар. Суннийларнинг вакиллари Бухоро Аркига келиб, қўшбеги Остонақулдан гуноҳкорларни жазолаш ва қамалганларни озод қилишни талаб қиладила. Бироқ ўзи шиалардан бўлган Остонакул қўшбеги йиғилганларга қарши сарбозларни юборади ва икки ўртада жанг бошланади. Бозорда ҳам суннийлар билан шиалар ўртасида жанжал кўтарилади. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, энг даҳшатли тўқнашув Хиёбон мадрасаси атрофида содир бўлиб, бу ерда суннийлардан 240 нафаргача киши қўрбон бўлган. Шундан сўнг суннийлар бутун шаҳарга тарқалиб, дуч келган шиаларни қира бошлаганлар. Бу хунрезлик 10–11 январда ҳам давом этган.
Бухоро шаҳрида вазият мураккаблашгач, амир ҳукумати бу ғалаённи бостириш ва Бухорода тартиб ўрнатиш учун ўлкадаги рус маъмурларидан ёрдам сўрайди. 11 январда Самарқанд ва Каттақурғондан полковник Панов раҳбарлигида ўқчи рота ва казаклар сотняси (юзлиги) 4 та пулемёт билан етиб келади. Фожиа ҳақидаги хабар Россия пойтахти Санкт–Петербурггача боради. Бош вазир Столипиннинг П. А. буйруғи билан купрезликнинг олдини олиш учун I Туркистон армияси корпуси штабининг бошлиғи генерал–майор Лишенталь бу ерга юборилади. Карманада яшаётган Бухоро амири Абдулақадхон (ҳукиронлиги: 1885-1910 йй.) тахт вориси Саид Олимхонни бу ерга жўнатади. 13 январда Саид Олимхон Карманодан Бухорога етиб келиб, халқнинг тазйиқи остида Остонақул қушбеги, Саид Олим ва Мироб Олим тўқсаболарни вазифасидан четлаштиради.
Умуман олганда, бу хупрезликда шаҳар ҳунармандлари, ишчилар майда савдогарлар, муллаваччалар, уламолар ва бошқалар қатнашади. Хупрезлик ҳақидаги хабар Бухоро амирлиги туманларидаги аҳолини ҳам жунбушга солади. Бухородаги январ фожиаларида умумий ҳисобларга қараганда мингдан ортиқ киши ҳалоқ бўлган. Бу хупрезлик амирлик ва мустамлакачи Россия маъмурларини ваҳимага солиб қўйган.
Туркистон минтақасидаги учинчиси сиёсий бирлик – Хива хонлигининг ҳудуди ХХ аср бошларида 62 237 км бўлиб, у кичик бир вассал давлат даражасига тушириб қўйилган эди. Хива хонлигининг аҳолиси ҳақида манбаларда бир-бирига зид маълумотлар келтирилади. Ҳатто архив ҳужжатларида ҳам турли рақамлар мавжуд. 1910 йилда Хива хонлигидаги аҳолини рўйхатга олиш натижасида жамланган Материалларда хонлик ҳудудида тахминан 1–1,2 млн. киши яшаши келтирилади. Тарихчи қ. Ражабовнинг ёзишича 1920 йилда Хива хонлигида 500 000–550 000 киши яшаган.
Хива хонлигида асосан ўзбеклар, туркмонлар, қорақолпоқлар, қозоқлар билан бирга араблар, татарлар, руслар ва бошқа халқлар ҳам яшаган.
Хонликдаги энг юқори унвон хон бўлиб, у сиёсий, харбий ва диний ҳокимиятга эга бўлган. Бухоро амирлигидаги бошқарув тизимидан фарқли ўлароқ Хива хони ҳузуридаги доимий Кенгаш (Девон) мавжуд бўлган. Кенгашга энг юқори лавозимдаги амалдорлар (иноқ, шайхулислом, девонбеги, ясовулбоши ва бошқалар) аъзо бўлганлар.
Хонликдаги барча мансаб ва унвонларни 3 тоифага: ҳарбий – маъмурий, ҳарбий ва диний амалларга бўлиш мумкин. Сарой унвонларига ироқ, оталиқ, бий, мехтар, бекларбеги, девонбеги, бек, мироб, қушбеги ва бошқалар кирган бўлса, амир ул-умаро, ясовулбоши, мингбоши, юзбоши, имғовул, удайчи, қутвол, туғбеги ва бошқалар ҳарбий – маъмурий унвонларга: нақаб, шайхулислом, қози ул-қуззот, аълам қози, муфтий, раис, мударрис ва бошқалар диний унвон ва мансаблар ҳисобланган. Бу мансабдорларнинг вазифалари ва мавқеи уларнинг хонга яқинлиги билан ўлчанилган.
Хива хонлиги маъмурий жиҳатдан ХХ аср бошларида 25 та маъмурий бирликка бўлинган: ундан биттаси – Хива шаҳри ва унинг атрофи бевосита хон ёҳуд бош вазирга бойсунган, ҳокимлар томонидан бошқарилган 20 та ҳокимликка ва 2 та ноибликка бўлинган. Тарихий адабиётларда бу маъмурий бирликлар беклик деб аталгани билан Хивада асосан ҳокимлик деб юритилган.
ХХ аср бошларида Хива хонлиги ижтимоий–сиёсий ҳаётида катта ўзгаришлар даври бўлди. Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II –Феруз хонлик Россияга қарам бўлгач, бир томондан подшо ҳукуматига садоқат билан хизмат қилишга мажбур бўлган бўлса, иккинчи томондан уларни ёмон кўрар эди. Хива хонлиги сиёсий ҳаётида бу даврда вазир Ислом хўжа ва тахт вориси Асфандиёр Бўра катта роль ўйнай бошладилар.
Муҳаммад Раҳимхон II вафот этгач 1910 йил август ойида Асфандиёрхон Хива деб эълон қилинди. У 1910 йил 10 сентябрда Бош Вазир Исломхўжанинг ташаббуси билан хонлик ҳудудида ислоҳотлар ўтказиш ҳақидаги фармонни имзолади. Бу фармонга кўра, 12 кунлик меҳнат мажбурияти бекор қилиниб, давлат томонидан амалга ошириладиган тадбирларда ишловчиларга ҳар куни 2 танга хазинадан пул тўлаш, амалдорлар ўз ишлари учун халқдан пора олмаслиги, ер солиғини аниқлаш ва ҳар ким эгалик қилаётган ер миқдорига қараб солиқ тўлаш, бозорларда йиғиладиган бож ва закот солиғини тартибга солиш йўлларини яхшилаш, темир кўприклар қуриш, почта–телеграф, касалхоналар қуриб ишга тушириш кўрсатилган эди. Бу ислоҳотни амалга ошириш устидан назорат Бош вазир (вазири акбар) Исломхўжага топширилади.
Ислоҳотларни амалга ошириш бўйича Исломхўжа томонидан ҳоким ва амалдорлар учун кўрсатмалар ишлаб чиқилди, лекин уни бошлаш ва тамомлаш муддатлари белгиланмаган эди.
Дастлаб Исломхўжа билан ўзаро келишиб иш тутган Асфандиёрхон секин – аста унга қарши бора бошлади. Чунки Исломхўжа ўз куёви Асфандиёрхоннинг дабдабали ҳаёт кечиришига, мақона айш-ишратларига қарши бўлган ва хазинадан ортиқча маблағ ажратилишига йўл қўймаган. Манбалардаги ҳужжатларга кўра, айнан шу масалада улар ўзаро келишмай қолишади. Натижада 1913 йил 9 августда Асфандиёрхон ёллаган қотил қурбонбой бўзчи томонидан Исломхўжа ваҳимёна ўлдирилади. Шу билан Хонликда бошланган ислоҳотлар ҳам тўхтаб қолади.
Хулоса қилиб айтганда, ХХ аср бошларида подшо мустамлакашга айлантирилган Туркистон Россиясининг ўлкасида мураккаб сиёсий жараёнлар юз берди. Ўз мустақиллигини йўқотган туб халқларнинг ижтимоий - сиёсий ҳаёти ва иқтисодий турмушидаги салбий ўзгаришлар, мустамлакачилик тизими ва жазо органлари фаолиятининг кучайиши минтақа халқлари тафаккурида ҳам уларга қарши тура оладиган сиёсий ташкилотлар тузиш вазифасини қўйди.
Бухоро амирлиги ва Хива хонлигининг сиёсий ва иқтисодий жиҳатдан Россияга тобе қилиниши, хонликлар ҳудудининг Россия товарлари учун очиқ бозорга айлантирилиши, минтақадан хом ашё маҳсулотлари ва табиий бойликларнинг олиб кетилиши мамлакатдаги ижтимоий ҳаётга ҳам ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Ана шундай бир шароитда Туркистон минтақасида вужудга келган жадидчилик ҳаракати шиддат билан ривожланди ва маърифатпарварлик фаолиятидан сиёсий талабларни қўйиш даражасига кўтарила бошлади.