Зулфия Қодирова
Тошкент Ислом Университети 3-курс аспиранти

Илк мусулмон жамоаси(умма) га оид биринчи қонуний ҳужжат

Пайғамбаримиз Муҳаммад с.а.в.Маккада ўн уч йил давомида мушрикларни тавҳидга даъват қилдилар. Лекин қурайш мушриклари уларга кўплаб жабр зулм ўтказишиб, ўлдиришга қасд қилганларида, Аллоҳ таъалодан уларга ҳижрат қилиш амр қилиниб, қуйидаги оят нозил бўлди:

«Айт: Парвардигорим! Мени ҳақ-рост йўл билан киритгин ва ҳақ-рост билан чиқаргин, ўз ҳузурингдан менга ҳокимият ва мадад ато қилгин».

Пайғамбаримиз мелодий 622 йилда кам сонли маккалик мусулмонлар билан Ясрибга ҳижрат қилдилар. Кейинчалик айнан уларнинг ана шу ҳижратидан бошлаб янги ҳижрий йил ҳисоби жорий қилинди. Ясриб шаҳри Расулуллоҳ с.а.в келганларидан сўнг «пайғамбар шаҳри», «ал-Мадина», «Ал-мадинатул-Мунаввара» деб атала бошланди.
Пайғамбар бу шаҳарга муҳожирлар билан келганларида, бу ерлик мусулмонлар уларни яхши кутиб олишди. Булар аус ва хазраж қабиласидан бўлиб, ҳаж мавсумида Маккага боришганида, пайғамбаримизнинг даъватларини тинглаб мусулмон бўлишганди ва пайғамбар ҳижрат қилсалар Уларни ҳимоя қилишга ва Аллоҳ йўлида курашишга ваъда беришганди.
Ҳижратдан олдин Ясриб аҳолиси асосан яҳудийлар ва араблардан иборат эди. Яҳудийлар катта-катта гуруҳ бўлиб яшардилар. Ҳар бири икки мингдан ортиқ одамга эга бўлган учта яҳудий қабиласи қайнуқоъ, надийр ва қурайза деб аталарди.Улардан ташқари яна йигирмадан ортиқ яҳуд уруғлари ҳам мавжуд эди. Бу уруғларнинг энг йириклари :банул қасис, бану ноғиса, бану марид, бану муовия, бану мосика, бану муҳаммам, бану зауро, бану зайдул-лот, бану хажар, бану саълаба, бану шатиба, бану акрама, бану мароя, бану ауф, бану ҳадл. ва ҳоказо.
Ясрибнинг араб аҳолисига келсак, улар асосан иккита қабилани ташкил қилардилар: аус ва хазраж. Аус ва хазраж қабилалари ўз навбатида бештадан йирик ва бир қанча майда уруғларга бўлиниб, уларнинг умумий сони қирқтадан ортиб кетганди. Бундан ташқари Ясриб атрофларида бу икки қабила билан ҳомийлик асосида боғлиқ бўлган бир қанча майда араб уруғлари яшаган. Аус қабиласининг ўзи бешта йирик уруғдан иборат эди: Ауф бин Малик, Амр бин Малик(набитлар), Мурату бин Малик, Жушам бин Малик, Амрул қайс ибн Малик. Бу уруғлар ҳам яна майда уруғларга бўлиниб кетганди. Хазраж қабиласи ҳам бешта уруғдан: Амр ибн Хазраж, Ауф бин Хазраж, Жушам бин Хазраж, Каъб бин Хазраж, ал-Хорис бин Хазраж.
Биринчи навбатда Мадинага келган муҳожирларнинг яшашлари ва хавфсизликларини таъминлаш керак эди. Бунинг учун амалга оширилган энг муҳим иш-муҳожирлар ва ансорлар ўртасида биродарлик ришталарини ўрнатиш бўлди. Биродарлик ришталари арабларда қадимдан бор эди. Муҳожирлар ва ансорлар ўртасидаги биродарлик қон-қариндошликдан ҳам мустаҳкам эди. Чунки ансорлар маккалик биродарларига уйларидан жой бериб, молларини ҳам аямадилар. Ҳаттоки улар бир-бирларига мерос қолдиришлари ҳам мумкин эди.Бу ҳақда Қуръони каримда муайян оятлар мавжуд.

«Улардан( муҳожирлардан) илгари( Мадинадек) диёрда яшаган ва имонни сақлаганлар(ансор) эса ўзлари( ёнлари)га ҳижрат қилиб келган кишиларни суюрлар ва дилларида уларга берилган нарса (ўлжалар) сабабли ҳасад сезмаслар, ҳамда ўзларида эҳтиёж бўла туриб,(эҳсон қилишда ўзгаларни) ихтиёр қилурлар.» (Ҳашр 9-оят).
«Албатта имон келтирган, ҳижрат қилган, моллари ва жонлари билан Аллоҳ йўлида (душманга қарши) курашган ва (муҳожирларга) жой бериб ёрдам кўрсатган (мадиналик) ансорлар, айнан ўшалар бир-бирларига дўстдирлар.» (Анфол 72-оят).

Маккаликларнинг хавфсизлиги таъминлангач, пайғамбаримиз Мадинадаги умумий ҳаёт тарзини тартибга солиш ва қабилалар ўртасидаги, ҳамда қўшнилар билан алоқаларни йўлга қўйиш учун ички қонун яратиш зарур эканлигини англадилар. Қўшнилар билан алоқаларни яхшилаш, қабилалар ўртасида барқарорлик ўрнатиш учун пайғамбар алайҳиссалом биринчи навбатда авс ва хазраж қабилалари ўртасидаги эски адоватларни йўқ қилиб, ўзаро сулҳ ўрнатдилар. Сўнгра араб ва яҳудий қабилалари ўртасидаги душманликни йўқотиш, Мадинани аҳоли учун хавфсиз жойга айлантириш мақсадида қурайшлик муҳожирлар, ансорлар ва яҳудийлар ўртасида ўзига хос аҳднома туздилар. Манбаларда сақланиб қолган бу аҳднома «ас-саҳифа» деган ном олди. У «Меҳрибон ва раҳмдил Аллоҳ номи билан бошлайман. Бу Муҳаммад пайғамбарнинг қурайшлик ва ясриблик мўъминлар, мусулмонлар, уларга эргашувчилар ва улар билан бирга яшовчилар, улар билан бирга имон(дин) учун курашувчилар ўртасидаги ёзма аҳдномадир», деб бошланади. Унда қурайш муҳожирлари, хазражнинг , бану ауф, бану ал-ҳорис,(бин ҳазраж), бану саид, бану жушам, бану нажжор, бану амр бин ауф, бану ан-набит уруғлари, бану аус ва яҳуд қабилалари зикр этилади. Шартномага кўра ушбу қабилалар ислом келган пайтда қандай бўлсалар ўша ҳолатда- ўз динлари, одатлари ва қариндошлик муносабатларида қолишлари, асирлари билан ўзлари хоҳлагандек иш тутишлари, ва мўъминлар билан тенг бўлишиши кераклиги айтиб ўтилган ва улар бошқалардан алоҳида ҳолда бир уммат деб аталган. Шартномада яна қуйидаги шартлар ҳам ёзилганди: мўъминлар ўз ораларида ҳеч кимни қаровсиз қолдирмайди, бирорта мўъмин ўзидан бошқа мўъминнинг мавласи билан эгасининг розилигисиз ҳомийлик иттифоқини туза олмайди, ҳақиқий мўъминлар- улардан кимдир мўъминлар ўртасида бировни ҳақорат қилса, ноҳақлик, жиноят, босқинчилик ёки бузғунчилик қилса ва ҳаттоки, улардан бирининг ўғли бўлса-да унинг тарафини олмайди, мўъмин кофир туфайли бошқа мўъминни ўлдирмайди ва кофирга мўъминларга қарши чиқишида ёрдам бермайди. Бизга эргашувчи яҳудийларга ёрдам берилади ва зулм қилинмайди, уларга қарши чиқувчиларга ёрдам берилмайди. Биргаликда юришга чиққан қуролли гуруҳлар навбатма- навбат жангга кирадилар. Мўъминлар Аллоҳ йўлида тўкилган қон учун бир-бирлари учун қасос оладилар, лекин қасос йўлида қон тўкмасдан унинг ўрнига товон олиш маъқулроқ. Ҳали исломга кирмаган мадиналик қурайшийларнинг ўзини ҳам молини ҳам ҳимоя қилмайди ва улар туфайли мўъминларга қарши чиқмаслиги керак. Ушбу ҳужжатда кўрсатилган нарсаларни билган, Аллоҳга ва қиёмат кунига имон келтирган мўъмин шартларни бузган одамга ёрдам берса ёки уни яширса, Аллоҳнинг қаҳрига учрайди, унинг тавбаси қабул қилинмайди. Агар улар бирор нарсада келишолмай қолишса, Аллоҳга ва Муҳаммад с.а.в.га мурожаат қилишсин, деб қатъий таъкидланган.
«Ас-саҳифа»нинг асл ҳужжат эканлиги услуби ва семантик жиҳатларидан Қуръоннинг бир неча ояти билан ўз исботини топади:

«Одамларга чиқарилган ( маълум бўлган) умматнинг энг яхшиси бўлдингиз( эй мусулмонлар)Зеро сиз) амри маъруф, наҳйи мункар қиласиз ва Аллоҳга имон келтирасиз» ( Оли имрон 110-оят)
« Ҳар ким гуноҳ (иш) қилса фақат ўзининг зарарига қилган бўлур» ( Нисо 111-оят)
« Эй имон келтирганлар! Аллоҳга итоат этингиз, Пайғамбарга ва ўзларингиздан (бўлмиш) бошлиқларга итоат этингиз: Борди-ю, бирор нарсада (дин ишида) келиша олмай қолсангиз- Аллоҳга ва охират кунига ишонадиган бўлсангиз уни Аллоҳга ва пайғамбарига ҳавола қилингиз. Мана шу яхшироқ ва ечими чиройлироқ иш(дир).» (Нисо 59-оят)
«Эй, мўъминлар, ёппасига итоатга киришингиз ва шайтоннинг изидан эргашмангиз!» ( Бақара 208- оят)

Ушбу оятдаги «ёппасига итоатга киришингиз» дегани тафсирларда сулҳга,ўзаро тинчликка киришинг, урушни тарк этинг маъносида берилади.
Муҳаммад с.а.в. ушбу шартнома орқали ислом жамияти қандай бўлиши, унда турли миллат ва дин вакиллари тенгликда яшаши мумкин эканлигини кўрсатиб берди. Рус шарқшунос олими О.Г Большаков бу шартномага пухта ўйланган, теран фикрловчи сиёсий арбоб томонидан тузилган ҳужжат деб баҳо беради. Шунингдек, умумий жиҳатдан у биринчи навбатда Муҳаммадга тегишли, у янги жамият тузишга жуда эҳтиёткорлик билан ёндошган ва бу Муҳаммаднинг сиёсий ва дипломатик билимдонлигидан (иқтидоридан) далолатдир деб, шартномада янги жамиятнинг барча аъзоларини ҳимоя қилиш учун керак бўлган ҳамма нарсалар ҳисобга олинганлигини таъкидлайди. Баъзи ғарб ва шарқ олимлари эса ушбу «Ас-саҳифа» шартномасини «Мадина конституцияси» деб ҳам эътироф этишади.
Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, Мадинада пайғамбаримиз фақатгина динга даъват қилиб қолмасдан, янги ислом жамиятини тузиб унинг қандай кўринишда бўлишини белгилаб берганлар. Бунинг билан ўзлари даъват қилаётган дин «тинчлик» дини эканлигини ҳамда ягона Аллоҳга имон келтирганлар бир уммат эканлигини исботлаганлар.